In de serie Kerken in Waterland: de Sint Nicolaas- en Antoniuskerk in Monnickendam

Gepubliceerd: Dinsdag 09 november 2021 20:00

Foto: Omroep PIM

Aflevering 3 van de nieuwe PIM-serie Kerken in Waterland gaat over de Sint Nicolaas- en Antoniuskerk in Monnickendam. Omroep PIM ging met Joke Tessel, stadsgids in oud-Monnickendam de kerk rond.

De Sint Nicolaas- en Antoniuskerk is gebouwd als Rooms Katholiek kerkgebouw. Na de reformatie gingen de katholieken ‘ondergronds’ in een schuilkerk in de Grote Noord, een particuliere woning, dat stond tegenover waar nu het atelier van Rob Cerneus is.

Na de Franse tijd werden kerk en staat gescheiden en konden ook de katholieken weer in het openbaar naar de kerk gaan. In 1812 werd de 1e pastoor aangesteld en deze ging wonen aan het Noordeinde, waar nu nog de pastorie is. Daarnaast was een groot 'herenhuis' waar de diensten gehouden konden worden. In 1836 werd op Noordeinde 20, tegenover kerk en pastorie, een Weeshuis gevestigd.

Rond 1890 werden er plannen gemaakt voor de bouw van een nieuwe kerk. Hiervoor zijn een aantal huizen alsmede de 1e Molensteeg (van de Gemeente) aangekocht. In 1898 is begonnen met de bouw, architect was Jos Tonnaer, leerling van de bekende kerkbouwer Pierre Cuypers uit Roermond. Zijn ontwerp hangt in het kerkportaal. Ook het interieur heeft hij ontworpen, zoals het hoofdaltaar en de preekstoel. In 1900 is de kerk ingewijd en kreeg weer de naam Sint Nicolaas, beschermheilige van de zeevarenden. Daarom staan er veel Nicolaaskerken rondom het IJsselmeer, in het oosten van het land vind je vele andere namen. Later wilde een andere pastoor graag de naam van Sint Antonius erbij. De parochie is nu gefuseerd met Edam en Ilpendam en deze kreeg de beschermheilige: Sint Franciscus.

Pastoor Smeeman – hier aangesteld in 1894 – hield niet van half werk en richtte ook een paar scholen op tegenover de kerk: een Bewaarschool op Noordeinde 20, later 22. Een lagere school op nr. 28, een Normaalschool, wat de kweekschool was en een naaischool. Een nieuwe lagere school ( Sint Jozefschool) werd gebouwd aan de Oudezijds Burgwal in 1928. Verder kocht hij het grote herenhuis ‘de Bruinvis’ aan en vroeg vanuit Limburg nonnen te sturen van de Ursulinen, die ervaring hadden in het geven van onderwijs en verzorging van de weeskinderen. Er kwamen 6 zusters uit Eijsden. Die samenwerking ging stroef en na enkele jaren was het klooster praktisch bewoond met Monnickendamse zusters en uit de directe omgeving o.a. Volendam. Er was in die tijd een grote behoefte aan katholieke leerkrachten en het 'klooster' werd te klein. In 1907 werd een kweekschool in Bergen opgericht. Toen bleven hier alleen de nonnen die in Monnickendam nodig waren. In 1997 vertrok ook zuster Theresia als laatste naar het moederhuis in Bergen. De zusters hebben dus precies 100 jaar hier gewoond en gewerkt. Op het kerkplein staat nu een beeld van Rob Cerneus: een non met 2 meisjes: een jong kind dat zij gaat onderwijzen en een ouder kind, dat zij - na het gegeven onderwijs - de wereld instuurt. Vroeger stond midden op het plein een groot Christusbeeld, maar dat moest plaats maken voor de auto's.

We gaan het portaal in, waar 2 toegangsdeuren zijn: rechts tot de kerk en links met een wenteltrap tot het koor met orgel. Het orgel is gebouwd door de firma Ypma en Vermeulen uit Alkmaar en kreeg na 10 jaar als traporgel dienst te hebben gedaan, in 1918 elektrische aandrijving. Ook de kerk werd in dat jaar van elektriciteit voorzien.
Centrale verwarming kwam er in 1937.

Wanneer we de kerk ingaan komen we als eerste een icoon van Maria tegen. Deze hangt in heel veel katholieke kerken en heeft de naam: Maria van Altijddurende Bijstand. Bij haar kan altijd een kaarsje worden aangestoken.

De kerk is neogotisch gebouwd, een middenschip met stenen gewelven en 2 zijbeuken. De kerk heeft 2 torens: de grote toren boven de ingang met de luidklok en midden op het dak een kleine toren met het ‘Angelusklokje’. De banken rechts waren bestemd voor de mannen, links zaten de vrouwen – dat was zo vroeger. De mannen moesten de hoeden / petten afzetten, de vrouwen moesten juist het hoofd bedekken.

Rondom zijn er 14 afbeeldingen te zien van het lijdensverhaal van Jezus. Deze beeltenissen en vele andere hebben door de eeuwen heen de functie gehad het Woord van God te ondersteunen, omdat de mensen toen nog niet konden lezen. Je kunt het een stripverhaal noemen. Ook boven de biechtstoelen, aan beide zijden, waren vroeger mooie muurschilderingen: links van de Barmhartige Samaritaan en rechts van de Verloren Zoon. Ze zijn gewoon overgekalkt. In de doopkapel is gelukkig wel een schildering van deze schilder bewaard gebleven.
Rechts was vroeger de Antoniuskapel, nog te zien aan de glas-in-lood ramen. links is de Mariakapel.

Aansluitend rechts is een uitbouw: dat is de ‘kapel’, deze wordt nog als zodanig gebruikt, maar ook als opbaringsruimte voor een uitvaart. In december is er altijd een prachtige kerststallententoonstelling, een collectie met stalletjes vanuit de hele wereld, als onderdeel van de kerststallenroute door Monnickendam. Aan de pilaren staan recht: Sint Nicolaas, patroonheilige van de kerk en links Sint Jozef met het kind Jezus.

Er zijn vele afbeeldingen te zien in de glas-in-loodramen, boven het altaar en in de beide zijkapellen. De ramen zijn gemaakt in de periode 1902 – 1905 door het glazeniersbedrijf Frans Nicolas & Zonen te Roermond.

Het altaar is dus ook ontworpen door architect Jos Tonnaer evenals de preekstoel, de kruiswegstaties en de doopvont. De priester stond vroeger met de rug naar de mensen, daarom is het altaar ook verhoogd, zodat de kerkgangers konden zien wat er gebeurde. In de 60-er jaren is het priesterkoor uitgebouwd en een ander altaar dichter naar de mensen geplaatst en kwam de voorganger met het gezicht naar de mensen te staan.
De twee Communiebanken zijn weggehaald.
Er hangt aan de zijkant een Godslamp. Als deze brandt betekent het dat ‘Christus zelf, in de gedaante van brood en wijn’, aanwezig is. Deze Godslamp hangt op de hoek van de ‘sacristie’, de uitbouw links in de pastoorstuin.
Daarin worden alle attributen en kleding voor de erediensten bewaard en is dus ook omkleedruimte.
Hierachter is de pastorietuin. Er staat een héél oude boom in. Er was vanuit deze tuin een toegang naar de school.
Veel mensen zullen zich pastoor Verhaar nog herinneren. Het was een pastoor die wel van een geintje hield. Op bepaalde tijden legde hij weleens een appel op de deur naar het schoolplein. De kinderen wisten dat en keken vaak stiekem naar buiten en als de appel er lag was er hilariteit en onrust, toch grote ergernis van de leerkrachten. Wie zou deze appel in de pauze het eerste bemachtigen??

In de Mariakapel staat Maria met het kind Jezus op de arm. Hier staat in de kersttijd altijd de grote kerststal.
Daar is ook de toegang tot de preekstoel. Deze is rijkelijk voorzien van reliëfs: in het midden de zegenende Christus met toehoorders van heiligen en gelovigen aan de zijkanten. Boven de preekstoel hing vroeger een klankbord. Er werd geen gebruik meer gemaakt van de preekstoel na het in gebruik nemen van de geluidsinstallatie. Er is voor slechthorenden ook een zgn. ringleiding aanwezig.

Dan komen we bij het beeld van Maria, die haar dode zoon Jezus op schoot heeft. In het latijn: Stabat Mater,
Mater Dolorosa, in het Italiaans: de Pietà. Bij dit beeld wordt na een uitvaartdienst een kruisje met de naam van de overledene opgehangen en blijft daar een jaar hangen. Dan krijgt de familie het mee naar huis.

Achterin staat een beeld van de H. Antonius van Padua, 2e patroonheilige van deze kerk. Naast de toegangsdeur tot de pastorie, is de ‘doopkapel’ met de doopvont. Hier is een fresco op de muur: de doop van Jezus in de Jordaan, van de kunstschilder Jos Lelyveld uit Haarlem.

De akoestiek van de kerk is heel goed, er worden geregeld concerten gegeven. Bekend zijn de zomerconcerten die studenten vanuit Engeland geven in deze kerk , op een tournee door Europa. Zij zijn meestal van een highschool of university. Bij het verlaten van de kerk zien we hoog in de muur nog een mooi gebrandschilderd raam, aangebracht als herdenking dat Monnickendam gespaard is gebleven tijdens de 2e Wereldoorlog.

Deze derde aflevering van de serie Kerken in Waterland kunt u bekijken vanaf woensdag 10 november om 09.00 uur. De aflevering wordt daarna tot en met 14 november dagelijks herhaald om 9.00, 13.00, 16.00 en 19.30 uur. Op 15 november volgt aflevering 4.